Począwszy od III w. p.n.e. znaczenia politycznego nabierał Rzym, który dzięki podbojom niezależnych miast greckich stworzył wielkie imperium nad całym wybrzeżem Morza Śródziemnego. Jednocześnie Rzymianie przejęli dorobek cywilizacyjny oraz religię Greków dostosowując je do własnych potrzeb.
Miejski budynek mieszkalny z czasów rzymskich charakteryzował się bogatym układem przestrzennym, w którym ogród otoczony kolumnadą krużganków i ścian stanowił wraz z pomieszczeniami mieszkalnymi kompozycyjną całość. Wszystkie elementy całego założenia architektonicznego znajdowały się na głównej osi kompozycyjnej jako oddzielne wnętrza następujące kolejno jedno po drugim. Początek stanowił westybul – sień, później atrium – dziedziniec z basenem do gromadzenia wody opadowej oraz roślinami w kubłach i donicach. Następnie tablinum służące do przyjmowania gości oraz dziedzińce perystylowe otoczone kolumnadą portyku z ogrodami podzielone ozdobną eksedrą. Pierwszy perystyl był najczęściej ogrodem ozdobnym z bujną roślinnością oraz rzeźbami i fontannami, czasem dodatkowo ogrodem warzywnym. Drugi perystyl, spotykany najczęściej w największych założeniach miejskich, był dużym ogrodem ozdobionym kanałami wodnymi, fontannami, posągami bóstw.
Połączona architektonicznie przestrzeń wszystkich ogrodowych dziedzińców tworzyła rodzaj parteru i była obsadzana rozmaitymi drzewami, krzewami oraz roślinami kwitnącymi. Wśród platanów (Platanus sp.), cyprysów (Cupressus sp.), fig (Ficus sp.), jabłoni (Malus sp.), laurów (Laurus sp.) i różaneczników (Rhododendron sp.) wiły się po kratach bądź kolumnach winorośle (Vitis sp.) oraz bluszcze (Hedera sp.), strzyżone cisy (Taxus sp.), bukszpany (Buxus sp.) i cyprysiki (Chamaecyparis sp.). Całość dopełniały rośliny kwitnące: lilie (Lilium sp.), narcyzy (Narcissus sp.), zawilce (Anemone sp.), hiacynty (Hyacinthus sp.), fiołki (Viola sp.), cyklamen (Cyclamen sp.), kosaćce (Iris sp.)
Rośliny ozdobne nie zawsze były najważniejszą częścią ogrodu. Pierwotny dziedziniec hortus wypełniały drzewa owocowe, warzywa i zioła. Rozplanowane w sposób praktyczny, dostarczały żywności (głównie uprawiano rośliny z rodziny kapustowatych, takie jak kalafior (Briassica oleracea var. botrytis), brukselka (Brassica oleracea var. gemmifera), roślin leczniczych i kwiatów do ozdoby domów i relikwiarzy. Rzymski właściciel był osobą samowystarczalną, jego ogród funkcjonalnie nie różnił się od greckiego warzywnika, a jedynie znajdował się tuż przy domu, a nie jak w Grecji, gdzie był jedną z działek tworzących pas zieleni otaczający miasto.
Wraz ze wzrostem znaczenia Cesarstwa Rzymskiego wyodrębniły się różne typy ogrodu przydomowego: domowy - miejski, wiejski i handlowy. Ten ostatni był dużym ogrodem przyłączonym do małego domu handlarza roślin i owoców, w którym je uprawiał. Drzewa, krzewy i rośliny kwitnące były rozplanowane w rowach o układzie liniowym, w sposób efektywny i produktywny oraz łatwy do utrzymania.
Zarówno ogród domowy - miejski jak i wiejski - willowy, miały przeznaczenie wypoczynkowe oraz dekoracyjne. Elizabeth Macaulay Lewis określa trzy style tych ogrodów:
- nieformalny;
- projektowany;
- formalny.
Układ nieformalny oznaczał szczelną uprawę ogrodu z dużą ilością drzew, które tworzyły trójwymiarowy obraz krajobrazu. Styl projektowy określony został przez E. M. Lewis następująco: „Między nieformalnymi, domowymi ogrodami i formalnymi wiejskimi ogrodami była alternatywa, która mogła być zapisana jako projektowy ogród”. Tą alternatywą były drzewa i krzewy z wkomponowanymi elementami użytku codziennego oraz fontannami i kanałami wodnymi w Triclinium – pomieszczeniu do ucztowania. Miejski ogród domowy ze względu na duże zaludnienie miast Cesarstwa Rzymskiego oraz niewielką powierzchnię pojedynczych działek mieszkalnych był małym przedsięwzięciem ukształtowanym nieformalnie bądź projektowo.
Założenia ogrodowe przy willach i rezydencjach wiejskich posiadały charakterystyczną cechę: powiązania widokowego dużego domu mieszkalnego, który dominował nad doliną, z szeroko otaczającym go krajobrazem naturalnym. Ogrody perystylowe willi, bez względu na lokalizację, były dość duże oraz w większości uprawiane formalnie –w ścisłym powiązaniu z otaczającą je architekturą oraz zgodnie z panującą modą. Natomiast przestrzeń ogrodowa poza budynkami pozostawała w układzie swobodnym: na przestrzeni krajobrazowych łąk, gajów i lasów. Łączyła także rozproszone budowle otoczone geometrycznie rozplanowanymi ogrodami.
Autor: Beata Dulko